नेपाल र दक्षिण कोरियाबीचको कूटनीतिक सम्बन्ध र हजारौँ नेपाली श्रमिकहरूको समस्यासँग साक्षात्कार गर्दै कूटनीतिक मर्यादामा रहेर सेवा पुर्याउने व्यक्तित्वहरूको भूमिका निकै अर्थपूर्ण रहने गर्छ । यही परिवेशमा नेपाल सरकारको उपसचिव, दक्षिण कोरियाका लागि श्रम काउन्सिलरको जिम्मेवारी सफलतापूर्वक निर्वाह गरिरहनु भएकी मैया कँडेलको जीवन यात्रा निकै प्रेरक छ । कुनै बेला धादिङको मलेखुमा गुड्ने ट्रकहरू रोक्न सडकमा ढुङ्गा र मुढा तेर्स्याएर ‘लिफ्ट’ माग्ने ती सानी बालिका आज आफ्नो संघर्ष, दृढ इच्छाशक्ति र पारिवारिक सद्भावका कारण एक सफल प्रशासक र कूटनीतिज्ञका रूपमा स्थापित हुनुहुन्छ । प्रस्तुत छ, कामदार दैनिकको विशेष स्तम्भ ‘उत्प्रेरणा’का लागि सन्तोष खड्काले उहाँसँग गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश:
मलेखुका ती धुलाम्मे सडक र ‘ट्रक-हपिङ’ शिक्षाको संघर्ष
मैया कँडेलको बाल्यकाल धादिङको मलेखुस्थित रिचोकटारको वरिपरि घुम्यो। आजको मलेखु र झन्डै साढे चार दशकअघिको मलेखुमा आकाश-जमिनको अन्तर छ। त्यतिबेला मलेखु केवल एउटा सानो बजार थियो, जहाँ धुलो उडाउँदै फाट्टफुट्ट ट्रकहरू गुड्थे। मैयाको जन्म र प्रारम्भिक शिक्षा यहीँबाट सुरु भयो। तर, विडम्बना के थियो भने रिचोकटारमा कक्षा ३ सम्म मात्र पढाइ हुन्थ्यो। साढे ६ वर्षको कलिलो उमेरमा कक्षा ४ पढ्नका लागि उनले झन्डै ७-८ किलोमिटर टाढा गजुरीसम्मको यात्रा तय गर्नुपर्ने भयो।
त्यो समय आजको जस्तो सुविधायुक्त स्कुल बस वा निजी सवारी साधनको कल्पनाभन्दा बाहिर थियो। ७ वर्षकी सानी केटीका लागि दैनिक १६ किलोमिटर पैदल हिँड्नु असम्भव प्रायः थियो। “हाम्रो विद्यालय पुग्ने कुनै निश्चित साधन थिएन,” मैया सम्झिन्छिन्, “पृथ्वी राजमार्गमा गुड्ने गाडीहरूले विद्यार्थी देखेपछि रोक्दैनथे, किनभने हामीसँग भाडा तिर्ने पैसा हुँदैनथ्यो।” यही समस्याले गर्दा उनी र उनका सिनियर दाइ दिदिहरूले एउटा अनौठो तर ‘खतरनाक’ जुक्ति निकालेका थिए– सडकमा ढुङ्गा र मुढा तेर्स्याउने।
जब टाढाबाट ट्रक आएको देखिन्थ्यो, उनीहरू सडकको बिचमा मुढाहरू राखिदिन्थे। ट्रक रोक्नुको विकल्प हुँदैनथ्यो। जब खलासी रिसले चुर हुँदै मुढा पन्छाउन ओर्लिन्थ्यो, मैया र उनका साथीहरू सुटुक्क ट्रकको पछाडि वा हुडमा चढिसक्थे। कतिपय अवस्थामा त ट्रकको हुडमा झुण्डिएर गजुरी पुग्दा कुनै ठुलो युद्ध जितेको जस्तो महसुस हुन्थ्यो। यो केवल यात्रा थिएन, यो त शिक्षाका लागि गरिएको एउटा कठिन युद्ध थियो। बिहानै घरबाट निस्किएपछि बेलुका ७-८ बजे मात्र घर आइपुग्ने उनको दैनिकी थियो। दिउँसो खाजा खाने पैसा हुँदैनथ्यो। भोकै, धुलोमैलो र ज्यानकै जोखिम मोलेर उनले विद्यालयको आँगन टेकिन्। मलेखुको त्यो खोला सडक र वनपाखाले उनलाई सानैमा सिकाएको पाठ थियो– “सफलता सित्तैमा पाइँदैन, यसका लागि बाटो आफैं बनाउनुपर्छ।”
बुबाको क्रान्तिकारी चेत र समाजको संकीर्णतामाथिको विजय
नेपाली ग्रामीण समाजमा छोरीलाई बोझ ठान्ने र रजस्वला हुनुअघि नै विवाह गरिदिने चलन अझै पनि अवशेषका रूपमा बाँकी छ। तर कँडेलका बुबा ठुलो गोपाल ( लक्ष्मी प्रसाद ) कँडेल भने आफ्ना समकालीनभन्दा निकै अगाडि थिए। मैयाको परिवारमा एउटा वियोगान्त इतिहास थियो। उनका दुई दाइ र एक दिदीको सानैमा मृत्यु भएको थियो। तत्कालीन अन्धविश्वासी समाजले ‘छोरी (जेठी दिदी) ले गर्दा अरू सन्तान टिकेनन्’ भन्दै कुरा काट्न थाल्यो। यही सामाजिक दबाबका कारण बुबाले जेठी दिदीलाई केवल १३ वर्षको उमेरमा विवाह गरिदिए।
तर, पछि बुबाले महसुस गरे कि उनले समाजको डरले आफ्नी छोरीको भविष्य अन्धकारमा धकेले। उनले मनमनै एउटा संकल्प गरे– अबका छोरीहरूलाई जति सक्छन्, त्यति पढाउँछु। मैया १८ वर्ष पुगेपछि गाउँमा हल्ला फैलियो, “मैया त बुढी भइसकी, यसको बिहे किन नगरेको?” गाउँलेहरूले ‘छोरीलाई बुढी बनाएर राखेको’ भन्दै कुरा काट्न थाले। कतिपयले त बुबालाई भेटेरै दबाब पनि दिए। तर लक्ष्मी प्रसाद कँडेल टसको मस भएनन्।
“बुबाले सधैं भन्नुहुन्थ्यो– तिमीहरू पढ, म जति पनि लगानी गर्छु। उहाँको त्यही एउटा वाक्य मेरो सफलताको बलियो जग बन्यो,” मैया भन्छिन्। बुबाले समाजको दबाब र परम्परागत संकीर्णतालाई जितेकै कारण मैयाले खुल्ला आकाशमा उड्ने मौका पाइन्। उनी विद्यालयमा उम्दा विद्यार्थी थिइन्। बुबाको प्रगतिशील सोच र छोरीप्रतिको अगाध विश्वासले नै उनलाई धादिङको एउटा कुनाबाट निकालेर देशको प्रशासनिक केन्द्रसम्म पुर्याउन ऊर्जा दियो। आज मैयालाई लाग्छ, यदि बुबाले त्यतिबेला ‘समाजले के भन्ला’ भनेर डराएको भए, आज उनी सउलको कूटनीतिक मर्यादासम्म पुग्ने थिइनन्।
काठमाडौंको संघर्ष र १८ वर्षमै लोकसेवाको ऐतिहासिक फड्को
एसएलसी उत्तीर्ण गरेपछि मैयाको जीवनले नयाँ मोड लियो। उच्च शिक्षाका लागि उनी काठमाडौं आइन्। आफ्ना एक्ला दाजु, जो पहिले नै सरकारी सेवामा प्रवेश गरिसकेका थिए, उनको साथ लागेर मैया पद्म कन्या कलेजको साइन्समा भर्ना भइ कलेज पढ्न थालिन् । आर. आर.कलेजमा गणित र अर्थशास्त्र विषय लिएर डिप्लोमा र अर्थशास्त्रमा विषय लिएर त्रिभुवन विश्व विद्यालय किर्तिपुरबाट मास्टर डिग्री सम्मको पठाई पूरा गरिन्।
त्यस समयको काठमाडौंको बसाइ र पढाइ खर्च जुटाउन उनले सानै उमेरमा ट्युसन पढाउन थालिन्। १५ वर्षको उमेरमा उनले आफूभन्दा उमेरले ठुला तर पढाइमा कमजोर विद्यार्थीहरूलाई गणित पढाउँथिन्। ९०० पूर्णाङ्कमा फेल भएका विद्यार्थीलाई उनले ७०५ पूर्णाङ्कमा पास गराएर आफ्नो क्षमता प्रमाणित गरिन्। उनी सम्झिन्छिन् त्यस समयमा गौतम कोचिङ सेन्टरमा र डेरामा समेत एस.एल.सी दिने विद्यार्थीलाई पठाएर आफ्नो खर्च आफै जोहो गर्ने गर्थिन जबकि त्यस समय उनी आफै आई ए लेवलमा अध्यायन गर्दै थिइन ।
पढ्ने भोक यति थियो कि उनले एकै पटक धेरै शैक्षिक प्रमाणपत्रहरू हासिल गरिन्। इकोनोमिक्समा एमए, एमपीए, बीएल र बीएड– उनले कुनै पनि विधा छोडिनन्। तर उनको मुख्य लक्ष्य थियो– सरकारी सेवा। १९ वर्षको कलिलो उमेरमा, जब धेरै युवतीहरू भविष्यबारे अन्योलमा हुन्छन्, मैयाले लोकसेवा आयोगको परीक्षा दिइन्। उनले एकै पटक विभिन्न प्रतिस्पर्धात्मक परीक्षामा नाम निकालेर सबैलाई स्तब्ध पारिन्। १९ वर्षकै उमेरमा सहलेखापाल पदमा जागिर शुरू गरेपछि नायब सुव्वा,लेखापाल, कृषि विकास बैंकमा वरिष्ठ सहायक, माध्यमिक शिक्षक, र संस्थानमा गरी विभिन्न पदहरुमा उनी लिखित परीक्षा पास गर्न सफल भइन ।
“मलाई प्राइभेट बैंकमा जागिर खाँदा बढी पैसा आउँथ्यो होला, तर बुबाको एउटै धोको थियो– छोरीले सरकारको सिन्दूर पहिरिएको देख्ने,” उनी भावुक हुँदै भन्छिन्। बुबाको त्यो सपना पूरा गर्न उनले सह-लेखापालबाट जागिर सुरु गरिन्। त्यतिबेला कोटा सिस्टम थिएन ज्यादै थोरै सँख्यामा मात्र महिलाहरुले लोकसेवाको परीक्षा प्रतिस्पर्धामा सफल हुने गर्दथे । मैया भन्छिन् उनी नायव सुब्वा सिफारिश हुँदा १४५ जनामा केवल दुईजना महिलाको मात्र सिफारिश भएको थियो। उनको यो सफलता केवल व्यक्तिगत थिएन, यो त धादिङका सबै छोरीहरूका लागि एउटा प्रेरणाको स्रोत थियो।
मुस्ताङको सिरेटो र मातृत्वबीचको प्रशासनिक कुशलता
करियरको सुरुवाती दिनहरू केही उनका लागि यादगार र चुनौतीपूर्ण भएको उनी स्वीकार्छिन। सुत्केरी भएको केवल ४ महिनामै उनी माथिल्लो मुस्ताङमा लियजन अफिसर भएर जाँदा लामो समयसम्म मौसमको कारणले काठमाण्डौ फर्कन नपाएको र उनको दुधे वालकले भोग्नुपरेको पीडा सधै उनको मानसपटलमा कहालीलाग्दो क्षण बनेर बसेको छ । हिमाली जिल्लाको चिसो हावा, जानकारी राम्रो नलिई हिड्दाको परिणाम,न्यून सुविधा र सानो बच्चाको अवस्था एउटा आमाका लागि यो निकै चुनौतीपूर्ण अवस्था थियो। “मुस्ताङमा त्यो समयमा वाइफाइ चल्दैनथ्यो, फोन गर्न पनि डाँडा चढ्नुपथ्र्यो। मौसम विग्रिएर लामो समय प्लेन नआउँदा माथिल्लो मुस्ताङ देखि वेनीसम्म हिडेको दिनहरु आफ्नो भन्दा पनि बच्चाको चिन्ताले दुःखित बनाएको कहिल्यै बिर्सन नसक्ने क्षण बनेको छ उनका लागि। पछि त्यही जिल्लाको घरपजोङ गाउपालिका जोमसोममा प्रमुख प्रशासकीय अधिकृतको रूपमा उनले २ वर्ष भन्दा बढी अवधि भने सेवा गरेकी छिन् र सो अवधिमा स्थानीय व्यक्तिहरुबाट पाएको माया र सद्भाव अर्को यादगार समय बनेकोमा उनी खुसी व्यक्त गर्दछिन् ।
उनको प्रशासनिक यात्रा भक्तपुरको सहायक प्रमुख जिल्ला अधिकारी (सहायक सीडीओ) सम्म पुग्यो। गृह मन्त्रालयको विपद् व्यवस्थापन शाखामा रहँदा उनले देशको संकट व्यवस्थापनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिन्। उनी केवल कुर्सीमा बस्ने हाकिम मात्र थिइनन्, उनी कार्यक्षेत्रमा खटिने कमान्डर थिइन्। एक पटक सहायक सीडीओका रूपमा लैंगिक हिंसाविरुद्धको कार्यक्रममा उनले दिएको मन्तव्यले अमेरिकी राजदूतलाई यति प्रभावित पार्यो कि उनलाई अमेरिकाको प्रतिष्ठित आईभीएलपी (IVLP) प्रोग्रामका लागि छनोट गरियो।
अमेरिकाको ३५ दिने अध्ययन भ्रमण र जापानमा ६ महिनाको अनुसन्धानले उनको प्रशासनिक र कूटनीतिक सोचलाई थप परिपक्व बनायो। एउटा सामान्य परिवारकी महिलाले अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा नेपालको प्रतिनिधित्व गर्नु चानचुने कुरा थिएन। मुस्ताङको सिरेटोले उनलाई जति बलियो बनायो, भक्तपुरको प्रशासनिक अनुभवले उनलाई त्यति नै विनम्र बनायो। मैयाले प्रमाणित गरिन् कि यदि महिलालाई अवसर र परिवारको साथ दिने हो भने, उनीहरू हिमालदेखि समुद्रपारिसम्म आफ्नो कार्यकुशलता देखाउन सक्छन्।
दक्षिण कोरिया: हजारौं श्रमिकको अभिभावकत्व र कूटनीतिक चुनौती
मैया कँडेलको करियरको एउटा महत्त्वपूर्ण अध्याय दक्षिण कोरियाको सउलस्थित नेपाली दूतावासमा श्रम काउन्सिलरका रूपमा सुरु भयो। ईपीएस (EPS) शाखामा प्रमुख भएर काम गरेको अनुभवका कारण उनलाई कोरियाली श्रम बजार र नेपाली श्रमिकका समस्याबारे राम्रो ज्ञान थियो। कोरियामा झन्डै ६० हजारभन्दा बढी नेपाली श्रमिकहरू छन्। उनीहरूका समस्या, दुर्घटना, मृत्यु र मानसिक तनावको व्यवस्थापन गर्नु मैयाको दैनिक जिम्मेवारी बन्यो।
“कोरियामा आउने धेरै युवाहरू डिप्रेसनको सिकार भएको देख्दा मन रुन्छ,” उनी भन्छिन्, “नेपालमा ठुलो सपना देखेर आउँछन्, तर यहाँको कडा परिश्रम र एक्लोपनले उनीहरूलाई गलाउँछ।” मैयाले कोरियामा रहँदा केवल सरकारी नियम पालना मात्र गरिनन्, उनले श्रमिकहरूको अभिभावकका रूपमा काम गरिन्। अस्पतालमा पुग्ने, श्रमिकका समस्या सुन्ने, जेल भ्रमणमा जाने उनीहरूलाई सान्त्वना दिने र उनीहरूलाई काउन्सिलिङ गर्ने काममा उनी सधैं अगाडि रहिन्।
त्यहाँ उनले एउटा कुरा गहिरोसँग महसुस गरिन्– नेपाली युवाहरूमा धैर्यताको कमी छ। “सुरुमा ईपीएस पास हुँदा यति खुसी हुन्छन् कि मानौं स्वर्ग पुगियो। तर यहाँ आएपछि सानो समस्या पर्दा पनि हार मान्छन्,” उनी सुझाव दिन्छिन्, “कोरियामा मात्र दुःख छ भन्नु गलत हो। जहाँ गए पनि संघर्ष त गर्नैपर्छ। तर स्वदेश फर्केर केही गर्ने सोच राख्नुपर्छ।” सउलको कूटनीतिक मर्यादामा रहँदा पनि उनले कहिल्यै आफ्नो मलेखुको माटो र त्यहाँका श्रमिकहरूको संवेदनालाई बिर्सिनन्।
जीवन दर्शन र सफलताको वास्तविक मापन
आधा शताब्दीको उमेरमा फड्कोमार्दासम्म मैया कँडेलका लागि सफलताको परिभाषा बदलिएको छ। आज उनलाई लाग्छ, सफलता भनेको पद, प्रतिष्ठा वा सम्पत्ति मात्र होइन, यो त पारिवारिक एकता र आत्मसन्तुष्टि हो। उनका श्रीमान् पनि नेपाल सरकारको उपसचिव पदबाट अवकाश प्राप्त कर्मचारी हुन्। “हाम्रो सफलतामा संयुक्त परिवारको ठुलो देन छ। यदि सासूससुराले छोराछोरी नहेरिदिएको भए र श्रीमानले सहयोग नगरेको भए म आज यो स्थानमा हुने थिइनँ,” उनी कृतज्ञता प्रकट गर्छिन्।
उनको जीवन दर्शन निकै सरल छ– “तुलना आफैसँग गर्ने हो, अरूसँग होइन।” उनी भन्छिन्, “मेरो कोही साथी सचिव भयो होला, कोही अझै सुब्बा नै होला। तर म खुसी छु किनभने मेरो परिवार विखण्डन भएको छैन। मेरा छोराछोरी संस्कारयुक्त छन्। मेरो श्रीमानसँगको सम्बन्ध प्रगाढ छ।” आजको भौतिकवादी युगमा जब मान्छेहरू अरूको प्रगति हेरेर ईर्ष्या गर्छन्, मैया भने आफ्नो विगत र वर्तमानको तुलना गरेर मुस्कुराउँछिन्।
उनको एउटै सन्देश छ– “स्वस्थ रहनुस्, खुसी रहनुस् र आफ्नो काममा इमानदार बन्नुस्।” उनले आफ्ना छोराछोरीलाई पनि कहिल्यै सम्पत्तिको लोभ देखाइनन्, बरु संघर्ष र शिक्षाको महत्त्व सिकाइन्। मैयाको जीवन यात्रा मलेखुको त्यो धुलाम्मे सडकमा ढुङ्गा तेर्स्याउने बालिकादेखि सउलको कूटनीतिक टेबलमा नेपालको कुरा राख्ने उपसचिवसम्मको एउटा गौरवपूर्ण गाथा हो। यो कथाले भन्छ– यदि मनमा दृढ इच्छाशक्ति छ र परिवारको साथ छ भने, संसारको कुनै पनि अवरोधले तपाईको उडानलाई रोक्न सक्दैन।